bhAvavAchak sangyA _ भाववाचक संज्ञा

bhAvavAchak sangyA _ भाववाचक संज्ञा
Abstract Noun

जो संज्ञा शब्द गुण, कर्म, दशा, अवस्था, भाव आदि का बोध कराएँ उन्हें भाववाचक संज्ञाएँ कहते है। जैसे – भूख, प्यास, थकावट, चोरी, घृणा, क्रोध, सुंदरता आदि। भाववाचक संज्ञाओं का संबंध हमारे भावों से होता है, इनका कोई रूप या आकार नहीं होता । कुछ भाववाचक संज्ञाएँ मूल शब्द होते हैं, जैसे – घृणा, प्रेम, क्रोध इत्यादि ।

१.संज्ञा शब्दों से भाववाचक


बाल                                   बालपन                          
देव                                    देवत्व
बालक                                बालकपन                      
नारी                                   नारीत्व
बच्चा                                  बचपन                          
स्त्री                                    स्त्रीत्व
लडका                               लड़कपन                        
पुरुष                                  पुरुषत्व
मनुष्य                                मनुष्यता                        
पशु                                   पशुत्व
भार                                   भारीपन                        
मित्र                                   मित्रता
किशोर                               किशोरपन                      
दास                                   दासता
मानव                                 मानवता                        
प्रभु                                   प्रभुता
पंडित                                पांडित्य                          
शत्रु                                   शत्रुता
क्षत्रिय                                क्षत्रियत्व                        
विद्वान                               विद्वत्ता
शिशु                                 शैशव                            
साधु                                 साधुता
पंच                                   पंचायत                          
गुरु                                   गुरुता
बन्धु                                  बन्धुत्व                          
युवा                                  यौवन
नर                                    नरत्व                            
मीत                                  मिताई
देव                                   देवत्व                            
सुजन                                सौजन्य
अमर                                अमरत्व                          
चोर                                  चोरी
क्षत्रिय                               क्षत्रियत्व                        
सखा                                सख्य
ब्राह्मण                              ब्राह्मणत्व                        
इंसान                               इंसानियत
डाकु                                डाका, डकैती                  
ईश्वर                                  ईश्वर्य
मनुष्य                           मनुष्यता
बच्चा                                  बचपन
दानव                          दानवता
लड़का                            लड़कपन
बूढा                                  बुढापा
गुरु                                  गुरुत्व
मित्र                                  मैत्री
नर                                 नरत्ता
नारी                                  नारीत्व
बालक                          बालपन
पशु                                  पशुता
युवक                           यौवन
चोर                                   चोरी
शिशु                                   शैशव
शत्रु                                   शत्रुता
शिष्य                            शिष्यत्व
माता                            मातृत्व
पिता                            पितृत्व
भ्राता                            भ्रातृत्व
साधू                            साधुता
दूत                            दौत्य
प्रतिनिधि                  प्रतिनिधित्व
राष्ट्र                            राष्ट्रीयता
मानव                            मानवता
पंडित                            पांडित्य
दास                            दासत्व
भाई                            भाईचारा
पुरुष                            पुरुषत्व
इंसान                            इंसानियत
वकील                            वकालत
कृपण                            कृपणता
बहन                            बहनापा

२.सर्वनाम शब्दों से भाववाचक
                           
अहम्                               अहंकार
अपना                              अपनत्व, अपनापन          
अपना                              आपा                          
पराया                              परायापन
स्व                          स्वत्व
निज                          निजत्व, निजता
अहं                          अहंकार
सर्ब                          सर्वस्व
मम                          ममता, ममत्व

३.विशेषण से भाववाचक

सरल                               सरलता                          
निपुण                              निपुणता
सुन्दर                               सुन्दरता                          
मधुर                                मधुरता
चतुर                                चतुरता                          
रिक्त                                रिक्तता
निर्बल                              निर्बलता                        
तीक्ष्ण                              तीक्ष्णता
सफल                              सफलता                        
प्रवीण                              प्रवीणता
उदार                               उदारता                          
वक्र                                वक्रता
वाचाल                              वाचालता                      
सीतल                              सीतलता
कायर                               कायरता                        
कातर                               कातरता
धीर                                 धीरता                            
मीठा                                मीठास
वक्र                                 वक्रता                            
खट्टा                                खटास
अच्छा                               अच्छाई                          
बड़ा                                 बड़प्पन
बुरा                                 बुराई                            
छोटा                               छुटपन
भला                                भलाई                            
तीखा                               तीखापन
ढीठ                                ढिठाई                            
बाँका                               बाँकपन
नीचा                                निचाई                          
लघु                                 लाघव
उँचा                                उँचाई                            
साधु                                साधुत्व
लम्बा                                लम्बाई                          
बूढ़ा                                 बुढ़ापा
मोटा                                मोटाई                            
राँड                                 रँडापा
उचित                              औचित्य                          
चिकना                             चिकनापन  
जँगली                              जंगलीपन                      
बंध्या                               बंध्यात्व
गंभीर                               गंभीरता                        
मूर्ख                                 मूर्खता
मूढ़                               मूढ़्ता                            
आवश्यक                      आवश्यकता
मीठा                         मिठास
गोरा                         गोराप्पन, गोराई
दुष्ट                         दुष्टता
महान्                         महानता
संपन्न                         संपन्नता
निर्धन                         निर्धनता
असभ्य                         अब्दुरभ्यता
प्रयुक्त                         प्रयाग
धीर                         धीरता
नीला                         पीलापन
लधु                         लघुता, लघुत्व
अंध                         अधिकार, अंधेरा
सुखद                         सुखदायी
विपन्न                         विपन्नता
सभ्य                         सभ्यता
साहित्यिक              साहित्य
एक                         एकता
शूर                         शूरता, शौर्य
सम                         समता, समानता
कायर                         कायरता
मित्र                        मित्रत्व,मित्रता                      
सफल                         सफ़लता
पथरीली              पथरीलापन
गरीब                         गरीबी
लम्बा                         लम्बाई
चौड़ा                         चौडाई
क्षुब्ध                         क्षोभ
बहुत                         बहुतायत
शीघ्र                         शीघ्रता
अमीर                         अमीरी
बड़ा                         बड़प्पन
शीतल                         शीतलता
रोगी                         रोग
साफ                         सफाई
खट्टा                         खटास
बुरा                         बुराई
शिष्ट                         शिष्टता
पीला                         पीलापन
उदार                         उदारता
विद्वान                         विद्वता
वीर                         वीरत्व, वीरता
शत्रु                         शत्रुत्व, शत्रुता
चतुरता                         चतुराई
उपेक्षित               उपेक्षा
सामाजिक              सामाजिकता
सुंदर                         सुंदरता
कठोर                         कठोरता
ऊँचा                         ऊँचाई
फुर्तीला                         फुर्ती
गरम                         गरमी
धीरज                         धीरता
स्वस्थ                         स्वास्थ्य
शैतान                         शैतानियत
नम्र                         नम्रता
भला                         भलाई
अशिष्ट                         अशिष्टता
चिकना                         चिकनाई
स्वतंत्र                         स्वतंत्रता
तेज                         तेजी
आसक्त              आसक्ति
अरुण                         अरुणिमा
युवा                         यौवन
नूतन                         नूत्तनता
गँवार                         गँवारपन
सौम्य                         सौम्यता
जाति                         जातीयता
कुमार,कुमारी                  कौमार्य
अपना                         अपनापन, अपनत्व
आवश्यक              आवश्यकता
गंदा                         गंदगी
मधुर                         मधुरता
सुंदर                         सुंदरता
एक                            एकता  
अच्छा                        अच्छाई    
सुन्दर                          सुन्दरता        
शान्त                           शान्ति    
हिंसक                          हिंसकता    
बुद्धिमान                       बुद्धिमानी
मीठा                             मिठास    
हरा                               हरीतिमा    
बहुत                            बहुतायत
कुशल                           कौशल    
अरूण                         अरूणिमा    
उपयोगी                         उपयोगिता  
भला                               भलाई    
टेढ़ा                                टेढ़ापन      
जाग्रत                            जागरण  
वीर                                वीरता    
स्वस्थ                               स्वास्थ्य    
आलसी                          आलस्य
गंदा                                 गंदग़ी      
मूर्ख                                मूर्खता      
कृपण                              कृपणता


४. क्रिया से भाववाचक

उड़ना                               उड़ान
उतरना                             उतराई
कमाना                             कमाई
कहना                              कहावत
काटना                             कटाई
कूदना                               कूद
कोंधना                            कोंध
खेलना                              खेल
गाना                                गान
चढ़ना                             चढ़ाई  
चमकना                           चमक
चलना                              चाल
चुनना                               चुनाव  
चूकना                              चूक
जागना                             जागरण
जाग्रत होना                         जाग्रति
जीतना                              जीत
जीना                                जीवन
ठगना                               ठगी
थकना                              थकान
थिरकना                           थिरकन
देना                                  देन
दौड़ना                             दौड़
धोना                                धुलाई
नहाना                              नहान
पहचानना                          पहचान
पहनना                             पहरावा
पालना                              पालन
पूजना                               पूजा
बनना                               बनावट
बरसना                             बारिश
बहना                               बहाव
बोना                                बुवाई
बौखलाना                         बौखलाहट
भिड़ना                             भिड़न्त
भूलना                              भूल
माँगना                             माँग
मिलना                             मिलाप
मुस्कराना                          मुस्कराहट
रँगना                                रँगाई
रोना                                 रुलाई
लिखना                             लिखाई
लूटना                               लूट
लेना                                  लेन
सजना                              सजावट
सींचना                             सिंचाई
हँसना                               हँसी
हारना                                 हार
उतरना                          उतार
पुकारना                           पुकार
लिखना                          लिखावट
बनाना                          बनावट
घबराना                           घबराहट
चढ़ना                          चढाई
चलना                          चलन
बचना                          बचत
मारना                          मार
पालना                          पालन
धोना                                    धुलाई
सजना                          सजावट
बिकना                          बिक्री
जपना                          जाप
जमना                          जमाव
रोना                                   रुलाई
जगना                          जागरण
चीखना                          चीख
पढ़ना                          पढाई
बचाना                          बचाव
सजाना                          सजावट
बहना                          बहाव
उड़ना                          उड़ान
मिलना                          मिलान, मिलावट
चुनना                          चुनाव
काटना                          कटाई
समझना                           समझ
पिटना                          पिटाई
घूमना                          घुमाव
पूजना                          पूजन
कमाना                          कमाई
बनना                          बनावट
छटपटाना                          छटपटाहट


५.विस्मयादिबोधक / अव्यय से भाववाचक

वाह –वाह                          वाह-वाही
हा-हा                                 हाहाकार
समीप                               सामीप्य
धिक्                                  धिक्कार
निकट                              निकटता
दूर                                  दूरी
मना                                  मनाही
वाहवाह                          वाहवाही
अपेक्षा                            अपेक्षित
शाबाश                            शाबाशी
प्रतिकूल                           प्रतिकूलता